لابۆری شانۆی لالش: ده‌نگ وه‌كو سه‌رچاوه/بەشی دووەم
نیهاد جامی
کەرکوک ٢٠١٠
توانای ووزه توانای ئاهه‌نگسازه، بۆیه ووزه وئاهه‌نگساز دوو بونیادی پێكهاته‌ی جه‌سته له‌م ئه‌زموونه‌دا پێكدێنن، هه‌ڵبه‌ت ووزه چه‌مكێكه به‌ر له لابۆری لالش له‌لای یۆژینیۆ باربا بوونی هه‌بووه، كێشه‌كه له بوونی چه‌مكه‌كه نییه، به‌قه‌د ئه‌وه‌ی له چاره‌سه‌ری ئیشكالیه‌تی چه‌مكه به‌هۆی ئه‌وه‌ی له‌لای لالش به‌رهه‌م هێنانه‌وه‌ی چه‌مك به‌رهه‌م هێنانه‌وه‌ی گریمانه‌كانی باربا نییه، هه‌رچه‌نده دووفاقیه‌تی ڕه‌گه‌زی لای (باربا) ش بوونی هه‌یه، به‌ڵام هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه به‌ر جیاوازیه‌كانی ده‌كه‌وین به‌وه‌ی تایبه‌تمه‌ندی بۆ له‌دایكبوونی ووزه ناگه‌ڕێته‌وه، بۆیه ئه‌و هۆكاره‌ی كه هه‌ر ڕه‌گه‌زێك به‌شێك له‌ڕه‌گه‌زه‌كه‌ی تری تێدایه، به‌ڵكو ئه‌وه وه‌ك به‌ربه‌ست له‌به‌رده‌م ووزه سهیر ده‌كات، چونكه تێگه‌یشتن بۆ ووزه تێگه‌یشتنێكی ژیاریه، ئه‌وه په‌یوه‌سته به‌و دیده خۆرئاواییه بۆ مرۆڤ كه جیاوازیه‌ك نییه له‌نێوان جه‌سته‌ی نێر وجه‌سته‌ی مێ، به‌هه‌مان شێوه جیاكاری نابینێت له‌نێوان ووزه‌ی ئه‌و دوو جه‌سته‌یه "ده‌یه‌وێ ئه‌و ده‌مامكه ساخته‌یه لابه‌رێت له‌سه‌ر ڕه‌گه‌زه‌كان، به‌وه‌ی ئه‌كته‌ری مێینه خاوه‌نی ووزه‌ی مێینه بێت وئه‌كته‌ری نێرینه خاوه‌نی ووزه‌ی نێرینه بێت، سه‌ره‌تا چه‌مكه‌كه بۆناو پێناسه سه‌ره‌تاییه‌كان ده‌گه‌ڕێنێته‌وه، دواتر ڕه‌خنه‌ی ئاراسته ده‌كات، به‌وه‌ی ووزه مانای هێز وكاركه‌ر ده‌گرێته‌وه، كه بوونی وابه‌سته‌ی هاوار وده‌مارگرژیه‌تی ماسوولكه كراوه، له‌كاتێكدا ووزه بریتیه له ئاماده‌بوون" (14)
دیاره ئاماده‌بوون كه مانای جه‌وهه‌ری ووزه ده‌گه‌یه‌نێت، هه‌ر له‌و ڕێگایه‌وه باربا چاره‌سه‌ری ڕه‌گه‌زی بۆ ووزه ده‌خاته ڕوو، به‌وه‌ی "به‌رجه‌سته‌كردنی ئاماده‌بوونی ئه‌كته‌ر له‌كۆتاییدا به‌خوڵقاندنی ڕووخساری شانۆ یا كه‌سێتیه‌كه‌یه، ئه‌وه‌ش له‌سه‌ر ئاستێكیتر واته ئاستی ده‌ره‌نجام ونمایشی شانۆیی (یاخود ئاستی گوزارشت كردن) لێره‌وه جیاكاری ده‌رده‌كه‌وێت له‌نێوان نێر ومێ به‌وه‌ی شتێكی چاره‌نووس وپێویستیه، له‌هه‌مانكاتدا پێویستیش نییه، به‌ڵكو ده‌بێ به زیانبه‌خش ئه‌گه‌ر خۆی سه‌پاند به‌سه‌ر زه‌مینه‌یه‌كی تردا كه ئینتیمای بۆ ناكات یاخود زه‌مینه‌ی ئاستی پێش گوزارشت كردن" (15)
ئه‌وه ئه‌گه‌ر لای باربا ووزه به‌م شێوه‌یه سهیر كرابێت، دیاره لابۆری شانۆی لالش كه ووزه وه‌ك یه‌كێك له‌چه‌مكه سه‌ره‌كیه‌كانی ئه‌زموونه‌كه‌یان سهیر ده‌كه‌ن، توانیویانه دیدێكی تر به ووزه ببه‌خشن به‌هۆی ئه‌وه‌ی ووزه بۆ ئه‌وان چاره‌سه‌ری ئیشكالیه‌تی ئاماده‌بوونه.. بۆ ئه‌وه‌ی تێڕوانینێكی تری كه‌شف نه‌كراو به‌و دیده شانۆییه ببه‌خشن بۆیه ووزه بۆ ئه‌وان بووه‌ته هۆی ئه‌وه‌ی كه "كار له (لابۆری لالش) دا كاره له‌سه‌ر هه‌ر ئه‌م وزه‌یه، ئێمه له‌سه‌ر فیكر وهزر كار ناكه‌ین، به‌ڵكو له‌سه‌ر هه‌سته‌كانی مرۆڤ كار ده‌كه‌ین، مرۆڤ به تێفكرین و ئه‌قڵاندن رێگا له‌به‌ر هه‌سته‌كان ده‌به‌ستێ، ئاسایی عه‌قڵ واجبه به‌ڵام قسه‌ی من په‌یوه‌ندی به جوانیناسیه‌وه هه‌یه، ئێمه میتۆدی لابۆری لالش له‌سه‌ر ده‌قه دراماتیكیه نمایشییه‌كان كار ناكه‌ین، به‌ڵكو ئێمه له شوێنێكدا حزوور په‌یدا ده‌كه‌ین وكه‌شێك له‌و شوێنه‌دا چێ ده‌كه‌ین، ئاماده‌بونی مرۆڤ له كات و شوێندا كاری ئێمه پێك ده‌هێنێت" (16) به‌واتای ووزه توانای مرۆڤه توانایه‌ك ئاماده‌بوون په‌یوه‌سته به ته‌واوی ئاسته زه‌مه‌نیه‌كانی پڕۆژه‌كه، ئه‌وه‌ش په‌یوه‌ندیه‌كی تری تیا كه‌شف ده‌كات له‌ڕێگه‌ی جوانناسی و ئه‌نترۆپۆلۆژیادا، چونكه ووزه له‌كاری ئه‌واندا له‌بابه‌تی خۆبه‌رهه‌م هێنانه‌وه ده‌بێته بابه‌تێكی شانۆیی وه‌ك زانست، ئه‌وه‌ش ده‌توانین به‌هه‌وڵێكی تری شانۆناسی ناو شانۆی ئه‌زموونگه‌ریمان سه‌یری بكه‌ین، كه په‌یوه‌ندیی نێوان شانۆ وزانست، په‌یوه‌ندیه‌كه له‌سه‌ر بنه‌مای به‌زانست كردنی ووزه‌ی مرۆیی وه‌ستاوه "له‌م ناوه‌نده‌شدا هه‌نگاوی "لابۆری لالش" پێداگرتنه له چه‌مكی "مه‌به‌ستگه‌رایی" كه له مۆتیڤی ئاگاییه‌وه ده‌جولێ وده‌بێته جۆرێك له بابه‌تی "خۆ – به ئاكامهێنان" و "خۆخستنه كار" وتیایاندا "ووزه‌ی سیمۆنتیكی" و "ووزه‌ی ڕیتوالی" جێگه‌ی "ووزه‌ی مۆتۆری" ده‌گرێته‌وه" (17)
ئه‌وه‌ش بۆ خۆی ده‌بێ به شانۆیه‌كی سیمیۆلۆژی كه له‌سه‌ر بنه‌مای خوێندنه‌وه‌ی ده‌لالی بۆ ئاماژه‌ی ده‌نگی بنیات ده‌نرێت، به‌هۆی ئه‌وه‌ی ده‌نگ ده‌بێ به ئاماژه بۆ چه‌مكه فه‌لسه‌فیه‌كان، ئه‌وه‌ش ووزه‌ی ئاماژه وسرووت ئه‌كات به ووزه‌ی سه‌ره‌كی ناو كاری شانۆیی، كه له‌وه ده‌رده‌چێت ووزه‌ی ڕواڵه‌تخوازانه‌ی مرۆڤه‌كان بێت، بۆیه ئه‌وه خاڵێكی ناو ئاماده‌بوونه نه‌ك ووزه‌ی ماسوولكه‌یی، چونكه ئاماده‌بوون له ده‌نگه‌وه شوناس به جه‌سته ده‌به‌خشێت، ئه‌وه ووزه‌ی ئازادكردنی ده‌نگه شوناس به بوونی جه‌سته ده‌به‌خشێت، ئه‌و ساته‌ش ده‌توانین بگه‌ینه ئه‌و تێگه‌یشتنه‌یان كه ده‌ڵێن "ده‌كرێ (ووزه‌ی ریتوالی) به مه‌به‌ستگه‌راییه‌وه ببه‌ستینه‌وه كه له ئاگاییه‌كی ته‌واو وله كۆنتاكی به‌رده‌وامدا له‌ته‌ك ده‌ورووبه‌ردا ده‌خوڵقێ" (18) لێره‌دا ووزه‌ی ڕیتوالی به‌دوای سه‌رچاوه‌ی جه‌سته‌ی ئاهه‌نگساز ده‌گه‌ڕێت ئه‌وه‌ش به‌ته‌واوی تێگه‌یشتنێكی تازه‌و كه‌شف نه‌كراوه له‌باره‌ی ووزه كه لابۆری لالش له ئه‌نجامی گه‌ڕان و پشكنینه‌كانی پێی گه‌یشتووه
ئاماده‌بوونی وه‌رگر له‌و پڕۆژه‌یه ئاماده‌بوونی وه‌رگرێك نیه بۆ به‌سێنته‌ركردنی ڕووداو، به‌ڵكو وه‌رگر وه‌ك كه‌سێك نایه‌ت كه ببینێت وله‌ده‌ره‌وه‌ی ڕووداوه‌كاندا بێت، وه‌رگر له‌و هاوكێشه‌یه ڕووبه‌رێكی بازنه‌یی هه‌یه جه‌سته‌ی ئاهه‌نگساز له‌ناو بازنه‌كه‌دایه، وه‌رگر له‌تاریكیدا نیه وئه‌كته‌ر له‌ناو ڕوناكیدا بێت، به‌ڵكو ئه‌و پانتاییه ئاماده‌بوونیه‌تی وه‌ك پڕۆسه‌یه‌كی مرۆیی، به‌واتای جه‌سته‌ی ئاهه‌نگساز وجه‌سته‌ی وه‌رگر به‌یه‌كه‌وه به‌شدارن له بنیاتنانه‌وه‌ی پانتایی، ئه‌وه‌ش داڕشتنه‌وه‌ی پانتایی نیه، چونكه ئاهه‌نگساز بۆخۆی پانتاییه‌كه‌یه، وه‌ك چۆن وه‌رگر ئه‌بێته‌وه پانتایی، ئه‌وه ساتی ئاگایی هه‌ریه‌كه له ئاهه‌نگساز ووه‌رگره، هه‌موو ساتێك وه‌رگر هه‌ست به بوونی خۆی ئه‌كات ئه‌شێ ئه‌و هه‌ستێتو داوای لێ بكرێت كه كاره‌كه له‌گه‌ڵ نیگار ته‌واو بكات، بۆیه ئه‌و به‌دوای ئه‌وه‌وه نیه كه ئاخۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و ئه‌یبینێت باسی چی ده‌كات، به‌واتای تێگه‌یشتن شتێك نیه، ئه‌وه‌ش گۆڕینی ستراتیژیه‌تی گوتاره، كه به قوتابخانه گه‌ل بوونی شانۆ گه‌مه‌یه‌كی كۆن و حیكایه‌تێكی به‌سه‌رچووه، ئاگایی بینه‌ر له‌به‌رده‌م ئه‌و پڕۆژه ئه‌لته‌رناتیڤه‌ی ده‌نگ ئه‌یگه‌یه‌نێته گوتاری باڵا به‌وه‌ی ئه‌وه پڕۆسه‌ی میتا شانۆیه، ته‌واو بوونی هه‌موو ئه‌و مانایانه‌یه كه به‌درێژایی زه‌مه‌ن رۆحی زینده‌گی ناو شانۆی ئێمه‌ی كوشتووه، ئه‌و پڕۆژه ئه‌لته‌رناتیڤه توانای ڕزگاركردنی شانۆی هه‌یه له‌ته‌واوی ئه‌و ئاسته‌نگه زه‌مه‌نیانه‌ی كه له ڕابردوودا بۆته هۆی ئیشكالیه‌تی شانۆ، به‌ڵام ئه‌و قسه‌یه مانای وانیه كه ئه‌وه ببێت به فۆڕمێك بۆ سه‌پاندنی گوتاری شانۆ، به‌قه‌د ئه‌وه‌ی وه‌ك ئه‌زموون وهه‌وڵێكی ئه‌لته‌رناتیڤ له‌شانۆی ئه‌زموونگه‌ری كوردیدا سه‌یری ده‌كه‌ین، كه هه‌وڵێكی بوێرو چاونه‌ترسانه‌یه توانای ده‌ستكاری كردنی ته‌واوی بونیاد وبنه‌ماكانی ناو شانۆی هه‌یه، بۆیه بینه‌ر له‌و كاته‌دا ئه‌وه‌ی به‌لاوه گرنگ نیه كه تێگه‌یشتن له‌به‌رامبه‌ر ئه‌وه‌ی ده‌یبینێت وده‌یبیستێت بیگه‌یه‌نێته مه‌به‌ستێك، چونكه مه‌به‌ست ته‌نیا په‌ڕینه‌وه‌یه بۆ ئه‌وه‌ی ببێته كه‌ناڵی پێكگه‌یشتنی نێوان ئاهه‌نگساز ووه‌رگر، ئه‌و پێكگه‌یشتنه‌ش له‌سه‌ر بنه‌مای هه‌ستكردنه به پێرفۆڕمانس، هه‌مو ئه‌مانه‌ش پێویستیان به ئه‌زموونی زیاتر وگفتوگۆی قووڵتر هه‌یه له‌سه‌ر ئه‌و پڕۆژه‌یه به هیوای ئه‌وه‌ی له‌داهاتوودا پڕۆژه‌كان به‌ته‌واوی ببینین وبتوانین له‌ده‌رفه‌تی سه‌ربه‌خۆی ڕه‌خنه‌یی زۆر ووردبینانه‌تر قسه له‌سه‌ر چۆنیه‌تی چه‌مك وئاماده‌بوونی له‌ناو ڕووبه‌ره جیاوازه‌كانی نمایش بێینه‌وه گفتوگۆكردن، ئه‌و نووسینه‌ی ئێستاش ته‌نیا ده‌سپێكێكه بۆ پڕۆژه‌ی ڕه‌خنه‌یی بۆ داهاتوو.
په‌راوێزو سه‌رچاوه‌كانی بەشی دووەم:
(14) یۆژینیۆ باربا: ووزه‌ی ئه‌كته‌ر وئه‌نترۆپۆلۆژیای جه‌سته/ نیهاد جامی، شانۆكار، ژماره (6/7) ی 2009، لا 137
(15) طاقه الممثل/ أوجینیو باربا واخرون، ترجمه (د. سهیر الجمل) أكادیمیه الفنون وحده الاصدارات المسرح (33) ص 286
(16) شه‌ماڵ عومه‌ر: شانۆی من له جیهاندا به‌خوڕه/ شانۆكار، ژماره (6/7) ی 2009، لا 102
(17) لابۆری شانۆی لالش/ نیگار حه‌سیب و شه‌ماڵ عومه‌ر، رامان/ ژماره (64) لا 37
(18) هه‌مان سه‌رچاوه، لا39